Ymdawelwn

Ymateb i Iaith Clai, gan Mererid Hopwood

Ymdawelu

Ingrid Murphy | Gweledig ac anweledig

Ac yn awr

yn ein tai o glai 

goleuwn ganhwyllau ar allorau oer.

Wedi’r awr waith,

cawn groesi’r hen drothwy -

y gorwel rhwng sŵn a thawelwch.

Cawn ddiosg y sgidiau baw a’r sachell

a gadael i gellwair fflach y fflam

ein tynnu’n nes, gam wrth gam.

Cipiwn yn ôl i’n cwpan aur

eiliad gatholig

y dod ynghyd,

â sêr ar y rhimyn,

yng ngheg y nos 

mae blas serameg.

‘Ymdawelwn’, 

meddai’r llwch wrth y llwch.

Micki Scholessingk | Pridd tân a halen

O Bridd, (1)

nid oes ynys

lle mae’r nos yn goleuo’r niwl

a’r niwl yn tywyllu’r nos.

Ni allai’r ia ar allor yr haul

ddal ei afael.

Y tir sy’n las -

fel erioed -,

a rhwng braenar Ebrill a braenar Mihangel, 2020,

a’r boreau braf yn bwrw ofn

wawr i wyll,

daw’r gwawyn a’r haf 

ac ni chyll yr halen ei flas.

Rhaid cario coed i’r odyn,

cynnau’r tân.

Ac, i gyfeiliant clatsh gwreichionyn,

o’r tir hwn dan ein traed -

y clai lleidiog, gludog -

crëwn lestri glân.

Drwy’r ia tawdd, daw gwydr y tir

â desglau hardd wedi’r disgwyl hir.

(1) Gweler y gerdd O Bridd yn Dail Pren gan Waldo Williams

Anna Noël | Chwedleua

Yr oedd Anna, ferch Nadolig, 

yn Frenhines 

ar Ferwallt Llancyngur Trosgardi.

Ac un prynhawn, yr oedd yn un o’i llysoedd

o’r lle y gallai glywed y môr. 

(Wel, bron iawn.)

A chyda hi, roedd Iorwerth Llŷr a Gwilym Ddu

a gwyrda a gwreigda heblaw hynny,

fel y gweddai

o gwmpas Brenhines.

A chyda’r hwyr,

â nhw yng nghwmni ei gilydd,

dechreuodd amser

chwedleua

am fwch a charw a sgwarnog a cheffyl a chath a chi ... 

Ac yn yr ymddiddan

diflannai’r oriau

nes dod blaidd.

Ac mewn un defnyn, 

daliodd eiliad fach ei hanadl yn dynn,

a cholli ei llais.

Mae yno o hyd

yn fud mewn swigen grog

yn disgwyl llafn llif y funud

i’w hollti’n rhydd ...

Pop!

Kate Haywood | Olion

Ffurf ifanc sydd i’th ffurfafen,

ond eto, pe bawn i’n eu datod, 

y ffurf a’r ffurfafen,

gwelwn ynddynt olion ffordd

ddechreuodd ymhell, bell 

cyn bod lliw na llais,

pan oedd y lle yn dywyll iawn

a’r llall yn ymwahanu oddi wrth yr hyn,

fel y dydd gwyn

oddi wrth y nos.

Ac ar hyd yr hen ffordd 

cawn ffosiliau cysgodion.

Maint beth? Llond dwrn?

A phob un mor rhyfedd o gyfarwydd

â’r trac yn nghledr fy llaw.

Justine Allison | Rhwng Llinellau

‘Mae gen i gyfrinach,’

meddai’r siwg wrth y seld,

‘wyddost ti beth sy’ tu mewn i mi?’

‘Fedra’i ddim gweld,’

meddai’r seld,

‘dim ond un llygad sydd gen i,

un crau yng ngraen y pren,

ac rwyt ti, Siwg y Canol, yn rhy bell o’m llygad fach i.’

Ond pan ddaeth dydd y dwsto,

cydiodd dwy law’n ofalus yn y siwg

a’i symud ychydig.

‘Pst!’ meddai’r siwg wrth y seld.

‘Ti’n gweld fi nawr?

Edrych! Y tu mewn!’

Ac yn wir, roedd yr ongl rhwng llygad y seld a’r siwg

yn berffaith,

a chraffodd â holl nerth ei gweld.

‘Twt! Dim byd!

Rwyt ti’n gwbl wag!’

Meddai’r seld rhwng siom a gwawd.

‘Rwyt ti’n siwg fach grand ond cwbl dlawd.’

Wfftiodd y siwg y sylwadau cas,

‘Cyfrinach yw cyfrinach!’

A dechreuodd amau 

nad pawb sydd o dras

y gwybod, 

ac amau efallai

mai dim ond rhai all weld

ei bod hi’n dal yr haul

yng nghanol y seld.

Anne Gibbs | Llonydd

Ac yn awr, 

wedi’r gwanu a’r rhwyllo,

wedi oriau’r nodwyddo,

wedi curo’r clai yn ddalen denau

a’i euro’n sglein,

pwyll piau hi.

Cei osod â dwylo delicet

y darnau cain, cywrain

mewn llif o olau croyw –

fel y mae gollwng cwrwgl i afon.

Yna, cei ddadweindio’r edau,

a gadael y desglau i bysgota’n bryfoclyd 

am belydrau aur,

nes daw awr eu hailangori

â blaen pin.

Ymdawelwn

Trosiad o A Callarse gan Pablo Neruda

Ac yn awr, beth am gyfri i ddeuddeg

ac ymdawelu - bob un ohonom.

Am unwaith ar y ddaear,

beth am i neb siarad mewn unrhyw iaith,

am un eiliad, beth am i bawb ymatal, 

rhoi’r gorau i chwifio breichiau.

Buasai hi’n funud hyfryd-felys,

heb frys, heb beiriannau,

pawb gyda’i gilydd

mewn anesmwythid sydyn.

Ni fuasai pysgotwyr y moroedd oer

yn dolurio’r morfilod,

a buasai triniwr yr halen 

yn edrych ar ei ddwylo clwyfedig.

Buasai’r rhai sy’n paratoi rhyfeloedd niwclear,

rhyfeloedd nwy, rhyfeloedd tân,

buddugoliaethau heb neb yn goroesi,

yn gwisgo amdanynt ddillad glân 

ac yn mynd am dro gyda’i brodyr 

dan y cysgod, a gwneud dim.

Peidiwch â’m camddeall, 

nid diogi diderfyn sydd gen i fan hyn, 

byw yw gweithredu, a dyna ni;

does a wnelo hyn ddim â marwolaeth.

Ac os na allen ni’n unfrydol

newid ein bywydau gymaint â hyn,

efallai y buasai’r gwneud dim am un waith,

efallai y gallasai’r tawelwch mawr

dorri’r tristwch hwn,

y diffyg-deall-ein-gilydd gwastadol

a’r bygwth-ein-gilydd â marwolaeth,

efallai y gallasai’r ddaear ein dysgu ni,

pan fo popeth yn ymddangos yn farw

ei fod, wedi’r cyfan, yn fyw.

Ac yn awr, rwyf am gyfri i ddeuddeg,

a thithau, ymdawela, ac mi af.

Effaith Annisgwyl

Cynhysgaeth Iaith Clai, ymateb gan Alex McErlain

To speak a foreign language

in your own tongue.

No, not just one 

but a number of languages.

Korean. Old English.

Mineral. Manual.

The different and difficult

dialects of fire.

Llinellau agoriadol ‘Hidden Syntax’ gan Christopher Reid

Ysgrifennwyd y gerdd ‘Hidden Syntax’ gan Christopher Reid ym 1997 i gyd-fynd ag arddangosfa o waith gan y crochenydd Jim Malone. Bu Reid yn tynnu sylw at gymhlethdod deall yr agweddau lu ar ddiddordebau’r crochenydd a fu’n gweithio yn yr hyn a adwaenid yr adeg honno fel yr arddull ‘Eingl-Ddwyreiniol’. Ceisiodd ddangos i’r gynulleidfa beth roedd y crochenydd yn ymrafael ag o i gael hyd i’w ‘lais’ i’w fynegi ei hun. Bu’r gyfres o arddangosfeydd a ffurfiwyd o dan gochl ‘Iaith Clai’ hefyd yn ymgymryd â’r her o helpu cynulleidfa i ddatblygu dealltwriaeth ddyfnach o gymhlethdodau cerameg gyfoes, y tro yma yn y 21ain ganrif.

Ar y cychwyn, rhaid bod curadur yr arddangosfa, Ceri Jones, wedi pendroni ynglŷn â pha effaith y gallai ei syniad ei chael ar y gynulleidfa arfaethedig, ond tybed a wnaeth Ceri hyd yn oed ragweld yr effaith y byddai’n ei chael ar yr holl gyfranogwyr gan gynnwys gwneuthurwyr, awduron, orielwyr a gwneuthurwyr ffilm. Syniad da oedd cynnal cyfres o arddangosfeydd gan ddwyn yn ei blaen amrywiaeth eang o bosibiliadau mewn sawl sioe gysylltiedig. Fodd bynnag, roedd yr her yn un sylweddol a bu’n rhaid dod â llawer o bobl at ei gilydd i weithio ar y cyd er mwyn sicrhau llwyddiant profadwy.

Roedd yr artistiaid a ddetholwyd yn amrywiol o ran eu gwaith, gan sicrhau deunydd cryf ar gyfer dehongli thema gyffredinol iaith clai. Roedd yr artistiaid dethol hefyd ar adegau gwahanol yn eu gyrfaoedd; daeth hyn â deinameg arall gan fod artistiaid iau’n wynebu cymharu eu hymdrechion â gwaith artistiaid sefydledig yn ogystal â’r ffordd arall siŵr o fod.  Pan ymwelais â Micki Schloessingk roedd hi’n ymhyfrydu yn y cyfle i edrych ar ambell syniad newydd a fuasai ar y gweill a’i herio ei hun i greu sioe gydlynus a fyddai’n cynnwys yr hen a’r newydd. Roedd hefyd yn adeg i atgoffa’r gymuned gerameg ehangach ei bod yn parhau i ddatblygu fel y gwna unrhyw artist gwerth ei halen. Ym mhen arall y sbectrwm, roedd yr artist newydd, Kate Haywood, yn wynebu her (yn betrus braidd) o ran datblygu corff mawr o waith ar gyfer ei harddangosfa un-ddynes bwysig gyntaf, sioe y gwyddai y gallai gael effaith sylweddol ar ei gyrfa (fel y gwnaeth).  Atebwyd y gofyn gan bob artist yn ei dro gan gynhyrchu casgliad eithriadol o waith oedd ynddo’i hun yn dangos budd yr her dorfol oedd yn annatod i gynllun y curadur.

Efallai mai’r rhan bwysicaf o’r prosiect oedd y gallu i gyfleu ‘iaith clai’ i gynulleidfa. Roedd datblygu’r gynulleidfa yn nodwedd amlwg o’r gyfres yma wrth i’r awydd presennol gynyddu am wybodaeth destun-benodol am gerameg. Cyfoethogwyd y profiad o feithrin dealltwriaeth o waith cerameg cyfoes gan y dulliau amrywiol o ddehongli a gafwyd ochr yn ochr â’r arddangosfeydd. Roedd pob arddangosfa’n cynnwys traethawd catalog deongliadol lle bu sawl awdur yn cyflwyno ei safbwynt arbennig ei hun ar thema’r arddangosfa yn ogystal â’r gweithiau celf gan greu yn sgil hynny gyfres o wahanol ffyrdd o ddeall iaith clai. Ychwanegwyd dimensiwn arall gan ffilmiau ac roedd yn amlwg sut y cafwyd rhyngweithio rhwng y gwneuthurydd ffilm a’r artist i ddal hanfod sefyllfa gwaith y testun. Bu’r ffilmiau’n rhan allweddol o brofiad yr arddangosfa gan gynnig cyd-destun i’r ymwelydd a chynhysgaeth i’r prosiect. Gyda’i gilydd, canlyniad yr holl fewnbwn yma oedd profiad cyfareddol i’r ymwelydd a phan fyddai artist yn bresennol i gyfrannu i’r sgyrsiau, buan iawn y byddai deialog yn datblygu sy’n arwydd pendant bod pawb yn gwneud rhywbeth yn iawn.

O safbwynt y curadu, roedd y gyfres yn cynnig nid yn unig sefydlogrwydd wrth raglennu ond hefyd gyfle i ddatblygu cynlluniau’r arddangosfeydd yn greadigol er mwyn gallu addasu pob un i’r gwahanol ganolfannau. Yn aml byddai artistiaid yn sylwi ar ba mor wahanol oedd yr olwg ar eu sioe ym mhob canolfan newydd. Tipyn o her bob amser yw addasu arddangosfeydd i natur y gofod ond roedd cynnal cyfres o sioeau dros gyfnod estynedig yn sbarduno dyfeisgarwch a doniau’r orielwyr. Ar ben hynny, roedd cael cyfres o arddangosfeydd ystyrlon a myfyrgar cysylltiedig yn galluogi meithrin cynulleidfaoedd a gwaith ymestyn allan gan gynyddu’r cysylltiadau â’r testun o bob cwr o’r rhanbarth ac yn rhoi hwb i werthiant yn ystod yr arddangosfa a thu hwnt yn siopau’r orielau.

Rwyf yn credu’n gryf bod y gyfres arloesol yma o arddangosfeydd gyda’i gilydd wedi cael effaith sydd ymhell y tu hwnt i’r hyn a welwyd efallai gan unigolion wrth gytuno i gymryd rhan yn y prosiect. Rhoddwyd hwb i groesffrwythloni syniadau ymhlith grŵp o unigolion disberod wrth i’r prosiect fynd yn ei flaen a syniadau gael eu profi a derbyn ymateb. Yn sicr, mae dadansoddi effaith y gyfres ysbrydoledig yma o arddangosfeydd a nodi’r myrdd deilliannau dysgu yn gofyn y cwestiwn beth am fynd ati i roi ar waith rywfaint o’r cyfoeth dysgu drwy edrych ar iaith edau/pren/gwydr/metel mewn arddangosfeydd yn y dyfodol?

 - Alex McErlain,  Mawrth 2020.